Σχολικός εκφοβισμός: εστιάζουμε στα αίτια πίσω από το σύμπτωμα

Το φαινόμενο του εκφοβισμού (bullying) είναι πολυσύνθετο, καθώς οφείλεται σε πληθώρα παραγόντων, εμπλέκει ένα μεγάλο αριθμό ατόμων και έχει πολλαπλές συνέπειες. Έχοντας τις ρίζες του στα παλιότερα χρόνια, όπως κάθε άλλο κοινωνικό φαινόμενο, έτσι και αυτό έχει χαρακτήρα δυναμικό και μεταβάλλεται μέσα στο χρόνο, ακολουθώντας τις ευρύτερες μεταβολές που λαμβάνουν χώρα στον κοινωνικό χώρο στον οποίο αναφέρεται. Αυτό που διαφοροποιεί τα πειράγματα και τις επιθέσεις μεταξύ των μαθητών, τότε και τώρα, αφορά τόσο στα ποσοτικά, όσο και στα ποιοτικά του χαρακτηριστικά, στη συχνότητα που αυτό εμφανίζεται, την ένταση, τις μορφές που αυτό λαμβάνει, όσο και με τα μέσα που χρησιμοποιούνται.

Ο Olweus θεωρείται πρωτοπόρος στην έρευνα για τη διερεύνηση του φαινομένου του bullying. Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει «ένας μαθητής είναι θύμα εκφοβισμού, όταν εκτίθεται επανειλημμένα και για αρκετό διάστημα σε αρνητικές ενέργειες που εκτελούνται από έναν ή περισσότερους μαθητές» και χαρακτηρίζεται από τα ακόλουθα τρία κριτήρια: α) είναι μια επιθετική συμπεριφορά, β) η οποία πραγματοποιείται κατ’ επανάληψη στη διάρκεια του χρόνου, γ) μέσα σε μια διαπροσωπική σχέση που χαρακτηρίζεται από δυσαναλογία εξουσίας (Olweus, 1993).

Ο εκφοβισμός (bullying) ως φαινόμενο συγκεντρώνει συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον σε ερευνητικό επίπεδο παγκοσμίως. Στην Ευρώπη, η σχολική βία θεωρείται ένα πολυδιάστατο και πολύπλοκο πρόβλημα, που αντανακλά τη βία της ευρύτερης κοινωνίας. Σε μια πρόσφατη έρευνα που έλαβε χώρο σε διεθνή επίπεδο, η Ελλάδα έρχεται Τρίτη, ανάμεσα σε 40 χώρες, στο ποσοστό των μαθητών που εμπλέκονται με κάποιον τρόπο. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι είναι ένα φαινόμενο που πλήττει 1 στους 3 έφηβους/ παιδιά στη χώρα μας (Craig et al, 2009). Σε μια διεθνή εκτίμηση θα πρέπει βεβαίως, να λαμβάνουμε υπόψη και τη διαφορετικότητα κάθε λαού. Η μεσογειακή κουλτούρα καθώς εμπεριέχει μέσα στο παιχνίδι της το «πείραγμα» - όπως αυτό αναλύεται  παρακάτω- δεν μπορεί να αξιολογείται με τον ίδιο τρόπο όπως μια πιο βίαιη συμπεριφορά που εμφανίζεται στις βόρειες χώρες. 

Μορφές εκφοβισμού 

Τα φαινόμενα εκφοβισμού και θυματοποίησης εκδηλώνονται με διάφορες μορφές. Πιο συγκεκριμένα, έχουμε τη λεκτική μορφή του σχολικού εκφοβισμού, που εκδηλώνεται με χλευασμούς, διακρίσεις, ταπείνωση, απειλές, τη συναισθηματική και κοινωνική περιθωριοποίηση, που έχει να κάνει με διάδοση φημών, καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, απομόνωση από την ομάδα, μειωτικά/ρατσιστικά σχόλια, τη σωματική βία, που εκδηλώνεται με χτυπήματα, σπρωξίματα, κλωτσιές και στριμώγματα, τη σεξουαλική παρενόχληση η οποία χαρακτηρίζεται από σεξουαλικά υποτιμητικά υπονοούμενα και σχόλια, ανεπιθύμητα αγγίγματα και εξαναγκασμό του θύματος να παρακολουθεί ή να συμμετέχει ενεργά σε σεξουαλικές πράξεις. Μια ακόμη μορφή εκφοβισμού αποτελεί ο  οπτικός εκφοβισμός (visual bullying), όπου περιλαμβάνει συμπεριφορές που συνδέονται με την κυκλοφορία  μεταξύ  των  μαθητών  σημειωμάτων  με  κακόηθες  ή  ταπεινωτικό περιεχόμενο για το θύμα, ανάρτηση τέτοιων μηνυμάτων σε χώρους του σχολείου που είναι ορατοί προς το σύνολο των μαθητών ή ακόμα και πάνω στο θύμα (σημειώματα στην πλάτη, στο θρανίο, στην τσάντα του θύματος). Τέλος η πιο σύγχρονη μορφή θυματοποίησης και εκφοβισμού είναι αυτή του ηλεκτρονικού ή διαδικτυακού εκφοβισμού (cyber bullying). Ο όρος αυτός αναφέρεται στις διάφορες μορφές ψυχολογικής κακοποίησης, οι οποίες συνδέονται με τον εκβιασμό, μέσω του διαδικτύου, κινητών τηλεφώνων ή άλλης παρεμφερούς τεχνολογίας, με σκοπό τη σκόπιμη ζημιά ενός ατόμου ή μιας ομάδας. 

Τι είναι και τι δεν είναι εκφοβισμός; 

Έχει παρατηρηθεί, πως συχνά επέρχεται σύγχυση σχετικά με το τι είναι και τι δεν είναι εκφοβισμός ανάμεσα στα μέλη μιας ευρύτερης ομάδας. Το «πείραγμα» συνήθως συμβαίνει μεταξύ φίλων οι οποίοι λειτουργούν ισότιμα και δεν περιλαμβάνει την πρόκληση πόνου των άλλων. Αντίθετα, όταν μιλάμε για bullying η πράξη περιγράφεται μεταξύ ατόμων που δεν έχουν φιλικές σχέσεις, πρόκειται για ασύμμετρη διένεξη με ανισσοροπία δύναμης σε ατομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά. Βεβαίως θα πρέπει να προσέξουμε και το «πείραγμα» καθώς αν αυτό επαναλαμβάνεται για μεγάλο χρονικό διάστημα και προκαλεί στο άτομο που το δέχεται δυσάρεστα συναισθήματα και δεν αποτελεί μέρος παιχνιδιού πλέον παίρνει μορφή εκφοβισμού. 

Το προφίλ των εμπλεκόμενων 

Τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους «θύτες/δράστες» είναι η αυταρχική προσωπικότητα, το ασυνήθιστα ελάχιστο άγχος και ανασφάλεια, η ανάγκη να κυριαρχούν και να έχουν τον έλεγχο ενώ αδυνατούν να ελέγξουν τις ενορμήσεις τους. Παράλληλα χαρακτηρίζονται από υπερβολική αυτοεκτίμηση και τους διακρίνει από τους άλλους μαθητές η αντεπίθεση και η βιαιότητα που χρησιμοποιούν ως μέσο διαχείρισης των προβλημάτων τους και η έλλειψη ενσυναίσθησης, καθώς γνωρίζουν τι ακριβώς είναι αυτό που πληγώνει τον άλλον, αλλά έχουν πρόβλημα να νιώσουν τον άλλον. Άλλα χαρακτηριστικά είναι η μη ανοχή της διαφορετικότητας, η  κακή σχέση  με τον εαυτό τους αλλά και τους συνομηλίκους τους με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην επικοινωνία μαζί τους. Τέλος, τις περισσότερες φορές, τα άτομα που εκφοβίζουν έχουν γονείς που έμμεσα ή άμεσα ενθαρρύνουν την επιθετικότητα, που δεν έχουν μάθει να οριοθετούν τα παιδιά τους ή πρόκειται για απορριπτικούς γονείς.

Τα χαρακτηριστικά των «θυμάτων» χαρακτηρίζονται από περισσότερο άγχος και ανασφάλεια από τους άλλους μαθητές. Σκιαγραφούνται ως προσεκτικοί, ήσυχοι και ευαίσθητοι, με εσωστρεφή προσωπικότητα, χαμηλή αυτοεκτίμηση και ελάχιστους ή καθόλου φίλους. Άλλο χαρακτηριστικό τους είναι η σωματική ή ψυχολογική αδυναμία. Ακόμα, το παιδί που εκφοβίζεται είναι λιγότερο αποδεχτό από συνομήλικους και συνήθως διαφέρει με κάποιο τρόπο είτε ανήκει σε μειοψηφικές ομάδες ως προς την εθνικότητα, την εμφάνιση, το σεξουαλικό προσανατολισμό ή άλλα προσωπικά χαρακτηριστικά. 

Πιθανά «σημάδια» που φανερώνουν πως το παιδί/έφηβος εκφοβίζεται μπορεί να είναι η εξωτερίκευση επιθετικής συμπεριφοράς, η μελαγχολική ή απότομη αλλαγή διάθεσης, η απουσία όρεξης, οι δυσκολίες στη συγκέντρωση, στο διάβασμα, στο σχολείο, στη συμμετοχή σε παλιότερα ευχάριστες δραστηριότητες, η απουσία αντικειμένων (πχ. χρημάτων, κολατσιού), τα σημάδια βίας στο σώμα (μελανιές) και τα σχισμένα ρούχα, τα κατεστραμμένα βιβλία, η αϋπνία (με ή χωρίς εφιάλτες), η αποχή από το σχολείο, η αλλαγή διαδρομής από το σχολείο στο σπίτι και τέλος το να δίνει απίθανες εξηγήσεις για όλα τα παραπάνω.

Μία ακόμη παράμετρος στο θέμα του σχολικού εκφοβισμού είναι οι παρατηρητές όπου στον όρο αυτό περιλαμβάνονται όλοι οι μαθητές οι οποίοι δεν είναι εκφοβιστές ή αποδέκτες του εκφοβισμού, αλλά γνωρίζουν ότι συμβαίνει στο σχολείο τους. Είτε συμμετέχοντας άμεσα ή έμμεσα είτε όχι, είναι κυρίως άτομα που φοβούνται μήπως γίνουν και αυτά παιδιά-στόχοι. Ανησυχούν για την αυτοεκτίμησή τους και δε θέλουν να χάσουν την ασφάλεια που νιώθουν πως έχουν ανήκοντας σε μία ομάδα, ακόμα κι αν αυτή εκφοβίζει ή εκφοβίζεται. Όπως γίνεται εύκολα κατανοητό, ο ρόλος των παρατηρητών είναι καθοριστικός για το σπάσιμο του κύκλου του σχολικού εκφοβισμού. 

Η παρέμβαση στο φαινόμενο του εκφοβισμού 

Η αιτιολογία του εκφοβισμού στο σχολείο πρέπει γενικά να αναζητηθεί στη δυναμική αλληλεπίδραση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας των παιδιών που εμπλέκονται στις συγκεκριμένες εκδηλώσεις βίας, του οικογενειακού περιβάλλοντος, του κλίματος του σχολείου, των στάσεων που έχουν διαμορφωθεί στην κοινότητα των συνομηλίκων, αλλά και των γενικότερων προβλημάτων και καταστάσεων που συμβάλλουν στην ενίσχυση αντικοινωνικών συμπεριφορών.

Είναι γεγονός πως η σχολική κοινότητα το τελευταίο διάστημα, λόγω και της άσχημης οικονομικής κατάστασης που διανύει η χώρα μας, είναι αποδέκτης πλήθους παραγόντων που καθορίζουν τη ταυτότητα της και τη συνδέουν με τη κοινωνική πραγματικότητα, μια πραγματικότητα που είναι σκληρή, δύσκολη και αρκετά βίαιη. Το σχολείο αποτελεί μια μικρογραφία της κοινωνίας και όταν η κοινωνία “νοσεί”, θα “νοσεί” και το σχολείο. Απόρροια όλου αυτού είναι οι άνθρωποι να απομακρύνονται, οι κοινωνικοί δεσμοί να χαλαρώνουν και η επικοινωνία να καταστρέφεται. Φαινόμενα όπως η βία και ο σχολικός εκφοβισμός γίνονται έντονα, που όμως για την αντιμετώπιση τους απαιτείται μια προσέγγιση που εξασφαλίζει όχι μόνο τη συμπτωματική αντιμετώπιση τους, αλλά θα αναζητά τα αίτια πίσω από τα συμπτώματα.

Η πρόληψη και η παρέμβαση σε φαινόμενα εκφοβισμού και θυματοποίησης είναι δύο βασικές ενέργειες απαραίτητες για την αποφυγή περαιτέρω αρνητικών ενεργειών. Ωστόσο, έχει παρατηρηθεί γενικά πως υπάρχει έλλειψη σχετικής ενημέρωσης, επιμόρφωσης και εκπαίδευσης των γονέων, των μαθητών και των εκπαιδευτικών, καθώς και απουσία συνεργασίας των τριών μέσω εξειδικευμένων προγραμμάτων πρόληψης και παρέμβασης. 

Το παράδειγμα της Φωκίδας

Στο νομό Φωκίδας, όπου δραστηριοποιείται η Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας (ΚΜΨΥ) της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας, βασικός σκοπός των παρεμβάσεων και των συνεργασιών με την σχολική κοινότητα (εκπαιδευτικοί – γονείς – παιδιά/έφηβοι) είναι η ενημέρωση και η εκπαίδευσή τους αναζητώντας τα αίτια πίσω από το σύμπτωμα. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από ομάδες εφήβων, ημερίδες, σεμινάρια εκπαιδευτικών και γονέων, αλλά και παιδότοπους που οργανώνονται πάντα σε συνεργασία με την Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Διεύθυνση Εκπαίδευσης και τις κατά τόπους σχολικές μονάδες καλύπτοντας το σύνολο του νομού και παρέχοντας δωρεάν υπηρεσίες προς όλους. Κοινός τόπος συνεργασίας και υλοποίησης δράσεων βρίσκεται με το Κέντρο Ημέρας παιδιών, εφήβων και ενηλίκων που εδρεύει στην πόλη της Άμφισσας και αποτελεί, εκτός των άλλων, χώρο πραγματοποίησης ομάδων έκφρασης και επικοινωνίας παιδιών, καθώς και ομάδων υποστήριξης και συμβουλευτικής εκπαιδευτικών και γονέων. 

Στόχος της δράσης των μονάδων της Ε.Κ.Ψ & Ψ.Υ. σε πλαίσια που τείνουν να εμφανίζονται περιστατικά εκφοβισμού και επιθετικότητας, όπως το σχολικό περιβάλλον, είναι η δημιουργία διαύλων επικοινωνίας ανάμεσα σε γονείς, εκπαιδευτικούς και παιδιά/εφήβους με σκοπό την βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων και την αντιμετώπιση των δύσκολων καθημερινών ζητημάτων. Παράλληλα επιδιώκεται η δημιουργία των συνθηκών εκείνων που συμβάλλουν στην ανάπτυξη και την προώθηση της δημιουργικότητας και της αυτογνωσίας σε μία εποχή που ταλανίζεται από οικονομική, κοινωνική και ηθική κρίση.

Οι εκπαιδευτικοί, ως άμεσα εμπλεκόμενοι στο σχολικό σύστημα νιώθουν πίεση, άγχος, φόβο, εξουθένωση και μοναξιά, όταν έχουν να αντιμετωπίσουν τέτοιου είδους φαινόμενα. Η ελλιπής επιμόρφωση τους, τα ελάχιστα οργανωμένα κατάλληλα προγράμματα και η έλλειψη γενικής πολιτικής κατά των φαινομένων εκφοβισμού συναποτελούν σοβαρές αιτίες για την εμφάνιση των παραπάνω αρνητικών συναισθημάτων που βιώνουν οι εκπαιδευτικοί μέσα στο σχολικό πλαίσιο. Γι’ αυτό και οι συνεργασίες με εξειδικευμένους φορείς της κοινότητας κρίνονται πολύτιμες.

Εκτός από τους εκπαιδευτικούς, η συμβολή της οικογένειας είναι καθοριστικής σημασίας για να αντιμετωπιστεί το κοινωνικοπολιτικό και ηθικό θέμα του εκφοβισμού. Φαίνεται να έχει το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης για τη δημιουργία παιδιών που καταφεύγουν στη βία έτσι ώστε να κατευνάσουν εσωτερικές συγκρούσεις και απογοητεύσεις που έχουν υποστεί, αλλά και να μειώσουν το άγχος τους. Τα παιδιά τα οποία μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον βιώνουν καταστάσεις συγκρούσεων και επιθετικότητας, μεταφέρουν στο σχολείο την επιθετική συμπεριφορά και είναι αυτά που τώρα τη μεταδίδουν στα άλλα παιδιά.

Κλείνοντας, είναι σημαντικό να σημειωθεί πως η συνεργασία μεταξύ των συστημάτων της οικογένειας, του σχολείου και της κοινωνίας συνιστά θεμέλιο λίθο για την απόκτηση συλλογικής ευθύνης κατά του εκφοβισμού και της θυματοποίησης.

Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη φιλοσοφία και το πλαίσιο λειτουργίας της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα http://www.ekpse.gr/.

Ιωάννα Καλλία
Ψυχολόγος 
Δίκτυο Συνεργαζόμενων Φορέων για την Υγεία «Ακεσώ» της Ε.Κ.Ψ. & Ψ.Υ. Ν. Φωκίδας

---