Ηθική και Ψυχολογική Παρενόχληση στο χώρο της εργασίας. Μήπως σου έχει συμβεί;

Ιωάννα Καλλία, Ψυχολόγος 
Υπηρεσίες ν. Φωκίδας, Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας

Στις προϋποθέσεις και συνθήκες υπό τις οποίες η εργασία επιβαρύνει ή προάγει την ψυχική υγεία και βελτιώνει την ποιότητα ζωής του ανθρώπου εστιάζει το 2017 η Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας (10 Οκτωβρίου) σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.

Όπως  έχουμε επισημάνει ως φορέας τις τελευταίες μέρες με αφορμή τη 10^η Οκτωβρίου σε μια εποχή ιδιαίτερα απαιτητική εργασιακά αλλά και συνάμα ανασφαλή, μια σειρά συναισθηματικών και αγχωτικών καταστάσεων πηγάζουν από τον εργασιακό χώρο επηρεάζοντας αρνητικά τον ίδιο τον εργαζόμενο, καθώς και την αποδοτικότητά του. Ένας από τους παράγοντες που μπορούν να επιβαρύνουν, μεταξύ άλλων, την ποιότητα των συνθηκών εργασίας είναι η ύπαρξη της ηθικής/ψυχολογικής παρενόχλησης. Το φαινόμενο της ηθικής και ψυχολογικής παρενόχλησης παρόλο που δεν είναι καινούργιο, φαίνεται μόλις τα τελευταία χρόνια να έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον της ερευνητικής κοινότητας για τη διερεύνησή του, γεγονός που αντανακλά μια ευρύτερη παθογένεια στους εργασιακούς χώρους συνδεόμενη και με την ευρύτερη κοινωνική κρίση.

Η ηθική/ ψυχολογική παρενόχληση ή αλλιώς mobbing είναι ένα πολυδιάστατο και σύνθετο φαινόμενο. Έχει χαρακτηριστεί ως η συστηματική ψυχολογική βία η οποία ασκείται από ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων, κατά ενός ατόμου ή ομάδας ατόμων και οδηγεί στη δημιουργία εχθρικού εργασιακού περιβάλλοντος. Εκφράζεται μέσα από μια διαδοχή αντιδεοντολογικών συμπεριφορών, οι οποίες φαινομενικά είναι ασύνδετες, στην πραγματικότητα, όμως, όλες είναι μέρος μιας στρατηγικής εκφοβισμού και αποδυνάμωσης του εργαζόμενου-στόχου, σύμφωνα με τον Σουηδό ψυχολόγο Heinz Leymann. (Δανείστηκε τον όρο “mobbing” από Βρετανούς βιολόγους και τις έρευνες του εθνολόγου-ηθολόγου Konrad Lorenz, όπου στο βιβλίο του «περί εθνικότητας» αναφέρει τον όρο στοχεύοντας στην ερμηνεία των συμπεριφορών που είχαν οι αγέλες των ζώων.

O Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία (2002) αναφέρει: «Ως παρενόχληση στο χώρο εργασίας ορίζεται η επαναλαμβανόμενη, αδικαιολόγητη συμπεριφορά προς έναν εργαζόμενο ή μία ομάδα εργαζομένων, που προκαλεί κινδύνους για την υγεία και την ασφάλειά του». Στον συγκεκριμένο ορισμό: «αδικαιολόγητη συμπεριφορά» είναι μία συμπεριφορά που ένα λογικό άτομο, αναλογιζόμενο το σύνολο των συνθηκών, θεωρεί δυσμενή μεταχείριση, ταπείνωση, υπονόμευση ή απειλή. Ως «συμπεριφορά» νοούνται οι ενέργειες ατόμων ή ομάδας στις οποίες ενδέχεται να περιλαμβάνεται η κατάχρηση εξουσίας. Στους «κινδύνους για την υγεία και την ασφάλεια» περιλαμβάνεται ο κίνδυνος για την ψυχική και σωματική υγεία του εργαζομένου. Διευκρινίζει μάλιστα πως η παρενόχληση ενέχει συχνά το στοιχείο της αθέμιτης χρήσης ή κατάχρησης εξουσίας, από την οποία τα θύματα ενδέχεται να αδυνατούν να προστατευθούν.

Η ηθική/ψυχολογική παρενόχληση στο χώρο εργασίας αφορά σε διαρκείς συμπεριφορές, που επαναλαμβάνονται για μεγάλα χρονικά διαστήματα και µε μεγάλη συχνότητα. Υποστηρίζεται ότι αιτίες του φαινομένου ενδέχεται να είναι η διαφορετικότητά κάποιου (από τις σεξουαλικές του προτιμήσεις έως τον τρόπο που σκέφτεται), η ζήλια και ο ανταγωνισμός, ο φόβος για ό, τι δεν ελέγχουμε, η περιφρούρηση ανομολόγητων «μυστικών» (µια ομάδα εργαζόμενων μπορεί να παρενοχλήσει όποιον δεν ενταχθεί στις μικροαπάτες που κάνουν όλοι) και συχνότερα η προσπάθεια για εξαναγκασμό του θύματος σε παραίτηση µε το ελάχιστο δυνατό κόστος για την εταιρεία/οργανισμό/εργοδότη (Hirigoyen, 2002).

Οι μορφές συμπεριφορών ποικίλουν και εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την θέση ιεραρχίας του «δράστη». Παρενόχληση μπορεί να ασκηθεί από κάποιον ανώτερο σε ιεραρχία, από συναδέλφους της ιδίας βαθμίδας, καθώς και από υφισταμένους. Οι τρόποι που εκφράζονται αυτές οι συμπεριφορές ταξινομούνται σε πέντε κατηγορίες σύμφωνα με την ∆ρ. Marie-France Hirigoyen (2002):

1. Προσβολές των συνθηκών εργασίας

2. Απομόνωση και άρνηση επικοινωνίας

3. Προσβολή της αξιοπρέπειας

4. Λεκτική, σωματική ή σεξουαλική βία

5. Προσβολές µε βάση το κοινωνικό πρότυπο, δηλαδή (το φύλο, την ηλικία, το θρήσκευµα, τη φυλή, την κοινωνική καταγωγή)

Οι επιπτώσεις της ηθικής παρενόχλησης είναι ιδιαίτερα σημαντικές τόσο για την πνευματική, ψυχολογική και σωματική υγεία του εργαζόμενου που την υφίσταται, αλλά και για τον ίδιο τον οργανισμό στο πλαίσιο του οποίου παρατηρούνται τέτοια φαινόμενα.

α. Ψυχολογικές επιπτώσεις: έντονο άγχος και μειωμένη αντοχή σε αυτό, ευερεθιστότητα/επιθετικότητα, δυσκολία επικοινωνίας, ανικανότητα εξωτερίκευσης συναισθημάτων, αίσθημα ενοχής ή/και ντροπής, απώλεια αυτοελέγχου, συναισθήματα μοναξιάς, αποτυχίας, απογοήτευσης, ανικανότητας, παραίτησης, διαταραχές προσωπικότητας, κατάχρηση ουσιών (καπνός, καφεΐνη, αλκοόλ), φοβίες, αυτοκτονικές τάσεις.

β. Οργανικές επιπτώσεις: κεφαλαλγίες/ημικρανίες, γαστρεντερικές διαταραχές, διαταραχές ύπνου, ταχυκαρδία, πόνοι στήθους, τρόμος/ταραχή, κοιλιακά άλγη, μετεωρισμός, ναυτία/εμετοί, λιποθυμικά επεισόδια, διαταραχές εμμήνου ρύσεως, κράμπες, νευρικές συσπάσεις/tics, υπόταση/υπέρταση, έντονη εφίδρωση, κνησμοί, συχνουρία, διαταραχές σεξουαλικής διάθεσης.

γ. Επιπτώσεις στο χώρο εργασίας: χαμηλή διαχείριση της απόδοσης, αυξανόμενες, αδικαιολόγητες και επανειλημμένες απουσίες του εργαζόμενου που παρενοχλείται και αντίστοιχα αδυναμία τήρησης προθεσμιών, ελλιπής εξυπηρέτηση και κατ’ επέκταση ικανοποίηση των πελατών, πτώση του ηθικού των εργαζόμενων, αυξημένος κύκλος κίνησης εργαζόμενων, μείωση των προδιαγραφών ποιότητας, αυξημένη ανάγκη για στενότερη επίβλεψη, αδυναμία λήψης σωστών αποφάσεων ή παράταση της διαδικασίας, άσχημο εργασιακό κλίμα, επιδείνωση της φήμης του οργανισμού.

Νομοθετικό πλαίσιο

Σε εθνικό επίπεδο δεν υπάρχει κάποιο ειδικό νομοθετικό πλαίσιο στην Ελλάδα για την αντιμετώπιση του φαινομένου της ηθικής/ψυχολογικής παρενόχλησης (mobbing). Ωστόσο παρουσιάζονται τροποποιήσεις στον ποινικό κώδικα που πλαισιώνουν επεισόδια που περιλαμβάνουν εκφοβισμό. Συγκεκριμένα στην παράγραφο 1 του νεοπαγή νόμου 4322/2015 και στο άρθρο 8 αυτού, θεσπίζεται η ποινικοποίηση της συμπεριφοράς του  εκφοβισμού σε όλα τα πεδία. Συγκεκριμένα ορίζονται τα παρακάτω:

 «Άρθρο 312⎢Πρόκληση βλάβης με συνεχή σκληρή συμπεριφορά:

Αν δεν συντρέχει περίπτωση βαρύτερης αξιόποινης πράξης, τιμωρείται με φυλάκιση, όποιος με συνεχή σκληρή συμπεριφορά προξενεί σε τρίτον σωματική κάκωση ή άλλη βλάβη της σωματικής ή ψυχικής υγείας. Αν η πράξη τελείται μεταξύ ανηλίκων δεν τιμωρείται εκτός αν η μεταξύ τους διαφορά ηλικίας είναι μεγαλύτερη από τρία (3) έτη, οπότε επιβάλλονται μόνο αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα.»

Συνοψίζοντας…

Το φαινόμενο της ηθικής/ ψυχολογικής παρενόχλησης (mobbing), στον εργασιακό χώρο, αποτελεί σημαντικό ανασταλτικό παράγοντα τόσο για την ψυχοπνευµατική ισορροπία των εργαζόμενων, όσο και για την εύρυθμη λειτουργία των οργανισμών. Αποτελεί ένα κοινωνικό φαινόμενο που πολλοί εργαζόμενοι έχουν αντιμετωπίσει κάποια στιγμή στο εργασιακό περιβάλλον με άμεσες συνέπειες και στην ευρύτερη ζωή τους, λόγω των ψυχολογικών και άλλων προβλημάτων υγείας που συνεπάγεται.

Την αντιμετώπιση της ηθικής/ ψυχολογικής παρενόχλησης στο χώρο της εργασίας επιβάλλουν αρχές, όπως ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η κατάργηση κάθε είδους διάκρισης, η προστασία σωματικής και ψυχικής υγείας του εργαζομένου, καθώς και της επαγγελματικής ταυτότητας. Αν εξαιρέσουμε το σύνολο των αρνητικών επιπτώσεων που έχει στο άτομο, εξίσου κρίσιμες είναι οι συνέπειες που επιφέρει σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο.

Η εντυπωσιακή αύξηση του φαινομένου που παρατηρείται στις μέρες μας αποτελεί αντανάκλαση της ευρύτερης παθογένειας της κοινωνίας μας. Συνθήκες κρίσης, όπως αυτές που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια αποτελούν ευνοϊκές συνθήκες εμφάνισης τέτοιων φαινομένων, λόγω της αλλαγής των εργασιακών σχέσεων και της ανασφάλειας στο χώρο της εργασίας. Δεδομένου αυτού, η ανάγκη λήψης μέτρων πρόληψης γίνεται ακόμα πιο επιτακτική.

Η ψυχολογική στήριξη, η εφαρμογή μέτρων εκ μέρους των ίδιων των οργανισμών για την προστασία των εργαζομένων (καλό εργασιακό κλίμα, θέσπιση εσωτερικού κανονισμού και κώδικα καλής συμπεριφοράς, εκπαίδευση και επιμόρφωση από ειδικούς επιστήμονες, διαμεσολαβητικά όργανα κ.α.), και η εφαρμογή νομοθετικών ρυθμίσεων καταπολέμησης του φαινομένου αποτελούν μια πρώτη σημαντική βάση στην προσπάθεια απάντησης σε ανάλογα φαινόμενα mobbing. Παράλληλα, η διεξαγωγή εκστρατειών ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των εργαζομένων από κοινωνικούς φορείς  και η κινητοποίηση της πολιτικής ηγεσίας για τη δημιουργία κατάλληλων υποδομών για την αντιμετώπιση του φαινομένου, μπορούν να αποτελέσουν κάποιες από τις παρεμβάσεις πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου της ηθικής/ ψυχολογικής παρενόχλησης στο χώρο της εργασίας.

Η Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας (Ε.Κ.Ψ.& Ψ.Υ.) στο πλαίσιο των υπηρεσιών που παρέχει από το 1981, έχει θέσει σε προτεραιότητα την υποστήριξη, πλαισίωση και προστασία των εργαζομένων, τόσο στο επίπεδο του δικού της δυναμικού όσο και στο επίπεδο μεμονωμένων ατόμων, μέσω των υπηρεσιών που παρέχει σε Φωκίδα, Αττική, Θράκη και Φθιώτιδα.

Στη Φωκίδα η Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας με επίκεντρο το μήνυμα «Η Ψυχική Υγεία θέλει δουλειά» που δίνει για την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας πραγματοποίησε μια σειρά δράσεων ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης. Στην ταινία «Δυο ημέρες, μια νύχτα» που θα προβληθεί στις 18/10, ώρα 18:00 στο Πνευματικό Κέντρο Άμφισσας σε συνεργασία με την Κινηματογραφική Λέσχη Άμφισσας, θίγονται θέματα όπως η ηθική στον εργασιακό χώρο, η αποδοχή και η υποστήριξη ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας.  Αναδεικνύονται, επίσης, έννοιες, όπως στιγματισμός, αλληλεγγύη, υποστηρικτικό περιβάλλον με την κεντρική ηρωίδα να έχει μόλις ξεπεράσει ένα ιστορικό κατάθλιψης και μετά από μια περίοδο απόσυρσης να προσπαθεί να πιστέψει στον εαυτό της, να νιώσει δυνατή και να διεκδικήσει ξανά τα δικαιώματά και την επανένταξη στη ζωή. Όλα αυτά με φόντο μια εργασιακά έντονα ανασφαλή και οικονομικά διλημματική εποχή. Στο πλαίσιο προβολής της ταινίας θα γίνει σχολιασμός από ειδικούς ψυχικής υγείας, συνεργάτες της Ε.Κ.Ψ.& Ψ.Υ..